Co komunikuje kino? Slavoj Zizek
Freud odczytany na nowo
Jacques Lacan (1901-1981) – psychoanalityk i filozof, znany jest jako reformator francuskiej szkoły psychoanalitycznej oraz reinterpretator myśli Freuda. Inspirował się także językoznawstwem i antropologią strukturalną, co znalazło wyraz w językowym pojmowaniu kultury. Jedna z jego głównych tez głosi, że człowiek jest tak mocno uwikłany w kulturę, iż właściwie abstrakcją jest mówienie o jakimś podmiocie „poza” czy „przed” kulturą (w terminologii Lacana – Symbolicznym). Przez całe nasze życie poruszamy się w symbolicznej siatce, które reguluje nasze zachowania i kształtuje światopogląd. Co więcej, kultura kreuje także nasze pragnienia. Oznacza to – jak tłumaczy Slavoj Žižek komentujący Lacana – że nie ma w nas żadnych pragnień „naturalnych” czy też spontanicznych.
Szkoła lacanowska odchodzi w tym miejscu od myśli Freuda, który postrzega człowieka jako rezerwuar popędów a ich ognisko, nieświadomość, lokalizuje we wnętrzu podmiotu. Dla Freuda kultura jest przestrzenią, w której popędy wyrażają się w sublimowanej formie, a zarazem pełni ona funkcję zaworu bezpieczeństwa, nie pozwalając im na bezpośrednią realizację. Lacan podchodzi do człowieka inaczej – podmiot nie ma żadnego „wnętrza”, jest całkowicie „zewnętrzny” – tożsamy ze swoimi zachowaniami, dziełami i deklaracjami. Nieświadomość wyczerpuje się w swoich kulturowych ekspresjach. Innymi słowy kultura nie jest fasadą, pod którą buzują nasze popędy, ale ich otwartym wyrazem.
Uwaga 1:
- wyobrażeniowe – poziom tego, co fantastyczne i iluzoryczne.
- symboliczne – obszar zasadniczo tożsamy ze sferą naszej kultury i rzeczywistości społecznej: języka, reguł postępowania, praw i struktur społecznych. Jest zarazem głównym miejscem konstytuowania się podmiotu. Lacan używa w odniesieniu do niego także określenia Inny.
- realne – można na nie popatrzeć jako na życie przed uformowaniem go przez Symboliczne oraz pewną „resztę” opierającą się symbolizacji.
Przykład 1:
Kultura jako Inny
Kultura kieruje naszymi działaniami, odczuciami i pragnieniami, ale paradoksalnie ona sama pozostaje dla nas nieprzenikniona. Działamy na jej zasadach, jednocześnie odbierając ją jako coś zewnętrznego, pełnego reguł i zjawisk, z którymi się nie utożsamiamy. Jedno ze związanych z nią określeń – Inny – odnosi się właśnie do tego nieprzeniknionego aspektu: kultura jest dla nas niepokojącym Obcym, który w dodatku cały czas nas obserwuje i czegoś wymaga.
Uwaga 2:
Formuła ta może być odczytana dwojako. Możemy mówić o innym (pisanym małą literą) w znaczeniu bliźniego, jak i o Innym w znaczeniu Symbolicznego – czyli kultury. W obydwu tych przypadkach mamy do czynienia z impasem.
- W odniesieniu do innego teza Lacana wskazuje na rządzący nami mimetyzm – pragniemy tego, czego chcą inni, tylko dlatego, że oni tego pragną.
- W drugim przypadku teza mówi, że nasze pragnienia są kształtowane przez system kulturowy.
Prawda ma strukturę fikcji
Najsłynniejszym interpretatorem i popularyzatorem myśli Lacana jest słoweński filozof Slavoj Žižek. Teorię francuskiego psychoanalityka stosuje on między innymi do analizy kultury popularnej, przekładając jednocześnie hermetyczny lacanowski język na formę bardziej przystępną. W swoich tekstach Žižek mówi językiem efektownym, w którym filozoficzny dyskurs przeplata się z odniesieniami do filmów czy popularnych książek. Szczególne miejsce w dorobku Žižka pełni analiza kina. W swoich książkach [2] oraz filmach, w których występuje ("Z-Boczona historia kina" (2006) i "Perwersyjny przewodnik po ideologiach" (2012)), filozof tłumaczy zawiłości lacanowskiej psychoanalizy, komentując fragmenty filmów m.in. Lyncha, Hitchcocka, braci Marx czy Tarkowskiego.
Przykład 2:
Źródło: Rafael Craice, The Pervert's Guide to Cinema, reż. S. Fiennes (2006), 19.09.2011 (dostęp 12.12.2020). Dostępne w YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=YKH6FmPV1_o
.
Interpretacja filmu "Batman. Powrót Mrocznego Rycerza".
Źródło: Frank Taylor, The Pervert's Guide to Cinema, reż. S. Fiennes (2006), 05.03.2014 (dostęp 12.12.2020). Dostępne w YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=XTFR4W8qLlQ.
Odwołania do kina są jednak czymś więcej niż ilustracją teorii psychoanalizy. Zabiegi Žižka mają znacznie głębszy sens. Istotny jest sam status kina jako przedmiotu analizy, czego podstawą jest z kolei lacanowska teoria kultury i jej relacji z nieświadomością. Przypomnijmy: dla Lacana kultura jest jednocześnie ekspresją nieświadomości oraz kreatorką pragnień. Kino odgrywa ważną rolę w obydwu tych aspektach. Jako ekspresja nieświadomego pełni analogiczną rolę do snów, które w klasycznej psychoanalizie Freudowskiej stanowiły „królewską drogę do nieświadomości” a ich interpretacja odgrywała fundamentalną rolę w terapii. Analizę współczesnego kina można zatem potraktować jako „królewską drogę” do zbiorowej nieświadomości całego społeczeństwa, z której zbudowana jest tkanka kultury. Z drugiej strony kino jest najpopularniejszym, a jednocześnie najbardziej perswazyjnym medium, jego rola jako kreatora pragnień jest zatem nieoceniona. Innymi słowy, filmy wśród których wyrośliśmy i które oglądamy, jednocześnie wyrażają nas i kreują. Žižek rezygnuje tym samym z klasycznego ujęcia filmu jako „imitacji” rzeczywistości, przedstawiając kino jako „symulację”, która trawersuje rozłam fikcji i rzeczywistości. Interpretacji kina prezentowanej przez Žižka przyświeca słynna teza Lacana: „prawda ma strukturę fikcji” [3]. Žižek wykłada ją we właściwym sobie stylu we wprowadzeniu do "Z-boczonej historii kina":
Źródło: Garikoitz G. Quintanilla, The Pervert's Guide to Cinema, reż. S. Fiennes (2006), 03.10.2013 (dostęp 12.12.2020). Dostępne w YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=Nf1jBK0-XXo.
Zadanie 1:
Treść zadania:
Rozważ poniższe pytania. Omów je z inną osobą:- Czym jest dla mnie kino?
- Czy oglądając obraz filmowy odnoszę jakoś jego znaczenie do siebie czy tylko dobrze się bawię? Czy czuję, że film mówi w jakiś sposób o mnie?
Materiały dodatkowe
- Z-Boczona teoria kina, reż. Sophie Fiennes, Austria/Holandia/Wielka Brytania, 2006 (dostęp 12.12.2020). Dostępne w Filmweb: https://www.filmweb.pl/film/Z-Boczona+historia+kina-2006-365206
- Perwersyjny przewodnik po ideologiach, reż. Sophie Fiennes, Irlandia/Wielka Brytania, 2012 (dostęp 12.12.2020). Dostępne w Filmweb: https://www.filmweb.pl/film/Perwersyjny+przewodnik+po+ideologiach-2012-666263
Bibliografia
1. Žižek, S.: Lacan. Przewodnik Krytyki Politycznej, tł. Kutyła, J., Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2008.2. Žižek, S.: Lacrima rerum. Kieślowski, Hitchcock, Tarkowski, Lynch, tł. Jankowicz, G., Kutyła, J., Mirkunda, K., Mościck, P., Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2007.
3. Žižek, S.: Patrząc z ukosa : do Lacana przez kulturę popularną, tł. Margański, J., Wydawnictwo KR, Warszawa 2013.